Poczucie znajomości choćby ogólnych reguł podziału umów, może pozwolić ocenić, w jakim zakresie prawnych podstaw regulacji danej umowy się poruszamy. Klasyfikacja umów, to punkt wyjścia dla ich zrozumienia.
Umowa to generalnie taki stan faktyczny, który polega na złożeniu dwóch lub więcej, zgodnych oświadczeń woli. Mamy przy zawieraniu umowy, co najmniej dwa podmioty, które tak samo rozumieją, określone własnymi oświadczeniami, prawa lub obowiązki. Są to zatem zawsze co najmniej dwustronne czynności. W polskim prawie cywilnym umowy reguluje podgałąź prawa cywilnego, zwana prawem zobowiązań. Zasadniczy trzon tego prawa, znajduje się w księdze trzeciej kodeksu cywilnego. Księga ta zawiera przepisy regulujące kwestie wspólne dla wszystkich umów – związane z ich zawarciem, ważnością, wykonywaniem, itp. Tutaj są zawarte przepisy regulujące konkretne typy umów, najczęściej spotykane w obrocie prawnym. Na czele tych umów, wymienić należy umowę sprzedaży, bo jest to chyba umowa najpowszechniej stosowana w obrocie. Oprócz umów, regulowanych przez prawo zobowiązań jest również kilka typów umów, regulowanych przez inne podgałęzie prawa cywilnego jak:
- prawo rzeczowe (np. umowa o zniesienie współwłasności, umowa o ustanowienie wieczystego użytkowania), czy
- prawo spadkowe (umowa o dziedziczenie, umowa o dział spadku).
Umowa posiadająca taką, jak wyżej wskazano, szczególną regulację ustawową, określana jest umową nazwaną. Do umowy nazwanej odnosi się grupa przepisów prawa, które określają wzajemne prawa i obowiązki stron, właściwe dla danego rodzaju umownego stosunku prawnego. Regulacji umowy nazwanej poświęcony jest zwykle osobny rozdział ustawy. Przykładami umów nazwanych są:
- umowa sprzedaży,
- umowa zlecenia,
- umowa o dzieło,
- umowa przewozu, itd.
Zdecydowana większość umów nazwanych opisana jest we wspomnianej części szczególnej kodeksu cywilnego .
Dla odmiany, wskazuje się umowy nienazwane, czyli takie, które zawierane są w granicach tzw. swobody umów i nie są w sposób szczegółowy unormowane. Są to takie umowy jak: umowa factoringu, umowa franszyzy. Przed grudniem 2000 roku umową nienazwaną była także umowa leasingu, którą obecnie już zdefiniowano w prawie cywilnym.
W zakresie umów gospodarczych ich podział, ze względu na strony, przewidywać może umowy:
- dwustronnie gospodarcze, kiedy obie strony to podmioty gospodarcze,
lub - jednostronnie gospodarcze, jeżeli jedna strona to podmiot gospodarczy.
Podział umów może być dokonywany także ze względu obowiązek zawierania, przez wyodrębnienie umów dobrowolnych, co do których nie ma prawnego obowiązku ich zawierania, jak i obligatoryjnych. W tym drugim przypadku, istnieje prawny obowiązek zawarcia umowy z uwagi na obowiązujący przepis prawa, akt administracyjny, czy też z uwagi na zawartą umowę przedwstępną.
Można także umowy dzielić, przy uwzględnieniu:
- długości okresu świadczeń na umowy wieloletnie, roczne, krótkoterminowe (krótsze niż rok), lub
- świadczenia jednorazowe.
Ponadto stosowany jest także podział ze względu na przedmiot działalności gospodarczej umów, w zakresie obrotu towarowego na inwestycyjne, transportowe, ubezpieczeniowe, bankowe, czy też umowy założycielskie, dotyczące przedsiębiorstwa, przedstawicielstwa, pośrednictwa, o współdziałanie itd. itp.
Inny podział umów to ich podział na odpłatne, tj. związane z korzyścią finansową i nieodpłatne, tj. takie, które nie są związane z korzyścią finansową.
Mówimy też często o umowach realnych, czyli polegających na tym, że ich wykonanie związane jest z wręczeniem rzeczy realnej. Wyróżniamy nadto umowy losowe. W tym przypadku, skutki prawne tych umów są określone, ale zajście tych skutków zależy od wydarzeń losowych. Są to np. umowy w zakresie gier losowych, ale także umowa ubezpieczenia jest umową losową.
Umowy mogą być jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące. W pierwszym przypadku umowy jednostronnie zobowiązującej, tylko jedna ze stron zobowiązana jest do świadczenia, zaś w przypadku umów dwustronnie zobowiązujących, do świadczenia zobligowane są dwie lub więcej stron umowy. Szczególnym rodzajem umowy dwustronnie zobowiązującej są umowy wzajemne, w których jedna strona spełnia świadczenia, będące odpowiednikiem świadczenia drugiej strony.
Przyznam, że te klasyfikacje i podziały można mnożyć wiążąc opis umów z charakterem stron (np. umowy konsumenckie), szczególnymi wymaganiami formalnymi ich zawierania (np. umowy w zakresie zamówień publicznych), czy też szczególnego rodzaju stosunku zobowiązaniowego, kształtowanego ramach zatrudnienia. Ta ostatnia grupa, regulowana przepisami prawa pracy, jest charakterystyczna z uwagi nie tylko na jej powszechność, ale głównie z uwagi na regulowaną tym prawem różną pozycję stron.
Do wszystkich tych kategorii i rodzajów umów, będę stopniowo nawiązywał w kolejnych wpisach, starając się znaleźć wspólne ich cechy, jak i uwypuklić różnice.