Chociaż zawarcie umowy kojarzone jest ze spisaniem dokumentu, to jednak oczywiście, umowę można zawrzeć ustnie.
Gdyby było inaczej sklepy, w których codziennie zawierane są tysiące umów, byłyby w praktyce obarczone „formalizmem”, uniemożliwiającym normalne ich funkcjonowanie. Czasem nawet zawieramy umowę gestem. Tak jest, np. kiedy zatrzymujemy ręką taxi lub w barze odpowiedni ruch ręki wskazuje barmanowi na nasze pragnienie wypicia piwa. On podaje, my płacimy i mamy skutecznie zawartą, aby nie powiedzieć „skonsumowaną”, umowę, bez użycia słów. Mówimy tu o umowach dokonywanych przez tzw. czynności konkludentne.
To pojecie czynności konkludentnych jest warte poznania, bowiem tego rodzaju czynności są powszechnie praktykowane. Są to czynności dorozumiane, za pośrednictwem których może zostać złożone oświadczenie woli. W prawie cywilnym stanowi się, że „z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej, może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby”. Przyjmuje się tutaj, iż oświadczenie woli może być złożone w dwojaki sposób. Albo wyraźnie – za pośrednictwem takiego zachowania, którego bezpośrednim celem jest określony przejaw woli – w naszym przykładzie, np. mówiąc do kelnera: „poproszę o kufel piwa”. Albo też za pośrednictwem dorozumienia (per facta concludentia), tj. poprzez zachowanie, które w zasadzie zmierza do innego celu, ale z którego pośrednio wynika w sposób dostateczny, taki akt woli. Chodzi zatem, upraszczając te dywagacje, na naszym przykładzie o to, aby z umiejętnego podniesienia ręki doprowadzić do skutecznego zawarcia umowy zakupu piwa, bez konieczności mówienia, a tym bardziej spisywania na tą okoliczność umowy.
Zatem, wracając do tematu, umowy ustne również obowiązują i mają moc prawną. Dlatego można i należy zadać pytanie, kiedy tak nie jest ?
Nasze prawo przewiduje i powszechnie dopuszcza możliwość zawierania umów w wielu formach, w tym także w formie ustnej. Jak wynika z tego co napisałem na wstępie, ustna forma jest najczęstsza. Okazuje się, że w wyjątkowych przypadkach dla danego rodzaju umowy nie jest dopuszczalne jej zawarcie w formie ustnej. Są to przypadki, w których zastrzeżona jest forma pisemna lub jeszcze bardziej rygorystyczna – forma aktu notarialnego (np. w przypadku nabycia nieruchomości). Może też być zastrzeżona prawem umowa pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi.
W takim przypadku najczęściej ustawa wprost wskazuje, że umowa musi być zawarta w konkretnej formie pod rygorem nieważności.
Jeżeli jednak przepisy wymagają formy pisemnej, bez zastrzeżenia rygoru nieważności, to trzeba wiedzieć, że taka umowa zawarta ustnie, także będzie ważna. W takim jednak przypadku udowodnienie faktu zawarcia umowy jest utrudnione, jako że ograniczone jest prowadzenie dowodów, np. z zeznań świadków na okoliczność zawarcia w tej ustnej formie umowy.
Nieważne będą również umowy ustne dokonane z pogwałceniem zasad współżycia społecznego (bez względu na rozumienie pojęcia „zasad współżycia społecznego”, co być może należy odrębnie omówić) oraz dotknięte wadami oświadczenia woli (temat wad oświadczeń woli przy zawieraniu umów poruszę także, zapewne wkrótce, odrębnie).
Trzeba też wiedzieć, że w przypadku gdy umowa została zawarta w formie pisemnej, wszelkie jej zmiany wymagają zachowania takiej formy pod rygorem nieważności, zatem tego rodzaju umowy nie należy zmieniać ustnie.
Umowa zawierana drogą elektroniczną jest traktowana jak umowa zawarta ustnie, chyba, że zostanie opatrzona bezpiecznym, certyfikowanym podpisem elektronicznym. Wówczas taka umowa jest traktowana jak zawarta w zwykłej formie pisemnej. Forma pisemna wymaga własnoręcznego podpisu lub równoważnego, poświadczonego znaku.
Interesująca wydaje się kwestia, czy możliwe jest ustne zawarcie umowy o pracę i umowy cywilnoprawnej. Na ich podstawie powstaje stosunek zobowiązania pomiędzy pracodawcą a pracownikiem lub pomiędzy zlecającym a zleceniobiorcą. Co do zasady, zgodnie z przepisami kodeksu pracy, umowa o pracę powinna zostać zawarta w formie pisemnej. Jednak ta kwestia formy zawarcia umowy o pracę, wydaje się mieć szczególnie ciekawą konstrukcję, której omówienie bez wątpienia wymaga odrębnego artykułu. Uczynię to w najbliższym czasie w planowanym artykule o formalnych wymaganiach w zakresie zawierania umów o pracę.