Za dobry wstęp do rozważań o pułapkach umownych, uznałem przedstawienie zagadnień dotyczących niedozwolonych postanowień w umowach. Prawo cywilne, przyjmując supremację zasady swobody umów, jednocześnie realizuje ochronę słabszej strony umowy. Taką stroną jest konsument.
Zasady umownej ochrony konsumenta wydają się dość jasne, chociaż trzeba mieć świadomość kruczków prawnych z tym związanych. Tematyka ochrony konsumenta przed nieuczciwymi propozycjami umów, jest szczególnie istotna z dwóch względów. Z jednej strony te umowy dotykają jednostki „słabszej” czyli Konsumenta. Z drugiej strony, firmy oferujące zwarcie umowy określonym Konsumentom, muszą dbać o swoją rzetelności i pamiętać, że grozi im odpowiedzialność za zamieszczanie klauzul niedozwolonych.
Przedstawienie regulacji dotyczących niedozwolonych postanowień w umowach konsumenckich oraz nieuczciwych wzorców tego rodzaju umów, to pierwszy krok do rozważań o pułapkach w umowach.
Regulacje te obejmują następujące zasady i zawarte są w następujących aktach prawnych:
- zasady związania wzorcem umowy, zasady wykładni wzorca oraz zasady rozstrzygania kolizji pomiędzy umową a wzorcem – zamieszczone w art. 384–385 kodeksu cywilnego,
- postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone – zamieszczone w art. 47936–47945 kodeksu postępowania cywilnego,
- regulacje aspektów prawnych związanych z niedozwolonymi postanowieniami umownymi i ich eliminowaniem z obrotu – zamieszczone w art. 3851–3853 kodeksu cywilnego oraz
- regulacje, które zabezpieczają realizację obowiązku w postaci zakazu wykorzystywania w obrocie niedozwolonych postanowień wzorca umowy – wynikają z przepisu art. 24 w zw. z art. 106 ustawy o ochronie konsumentów, jak również art. 138b kodeksu wykroczeń.
Powyższe regulacje są w dużej mierze przeniesieniem (implementacją) odpowiedniej dyrektywy Rady EWG 93/13 EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Dyrektywa ta nie jest jedynym i ostatnim aktem prawa unijnego w dziedzinie ochrony konsumenta.
Pojęcie wzorzec umowy zostało wprowadzone do prawa polskiego ustawą z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Jest to zatem pojęcie ustawowe. Jednak brak jest definicji wzorca umowy. Istotą wzorca umowy jest jego jednostronny i standardowy (powtarzalny) charakter. Kodeks cywilny wskazuje przykładowo, że wzorce umów to w szczególności ogólne warunki umów, wzory umów i regulaminy.
Wzorzec wiąże Konsumenta, jeżeli został mu doręczony przed zawarciem umowy albo w przypadku umów drobnych, dotyczących bieżących spraw życia codziennego, kiedy
– posługiwanie się wzorcem jest w danych stosunkach przyjęte, gdy
– konsument mógł z łatwością dowiedzieć się o jego treści.
Przepisy przewidują dodatkowe wymagania w przypadku wzorca w formie elektronicznej. Jeżeli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, to powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności. Przepisy precyzują jednocześnie, że wzorzec umowy musi być sformułowany w sposób jednoznaczny i zrozumiały, a w przypadku sprzeczności pomiędzy wzorcem a umową rozstrzygające znaczenie ma umowa (art. 385 KC).
W tak rozumianych wzorcach umów występują różnego rodzaju postanowienia i klauzule. Są one częścią tego wzorca. Ich wyodrębnienie jest konieczne w przypadku, gdy konsument będzie chciał kwestionować legalność postanowień wzorca umowy. Jest to ważne z uwagi na to, że nie jest możliwe wniesienie sprawy do sądu o uznanie za niedozwolone wzorca umowy w całości (jako takiego), gdyż powództwo musi określać konkretne klauzule wzorca umowy, które zdaniem Konsumenta są sprzeczne z prawem.
Obok wskazanych powyżej kategorii wzorca umowy i postanowień wzorca umowy należy wyróżnić trzecią kategorię, tj. niedozwolone postanowienia umowne. Są to takie postanowienia, które nie zostały uzgodnione indywidualnie z konsumentem i które jednocześnie kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami. Nadto są one niedozwolone, jeżeli rażąco naruszają interes konsumenta. Istotne jest to, że takie niedozwolone postanowienia umowne mogą się znajdować we wzorcach umowy albo w umowie zawieranej bez zastosowania wzorca umowy. Przesłanka braku indywidualnego uzgodnienia oznacza, że konsument nie miał wpływu na określone postanowienia umowne, a więc w praktyce nie negocjował konkretnego zapisu umowy.
W tej sytuacji w zakresie oceny tworzenia pułapek w umowach w omawianym zakresie, dostrzegać należy dwa kierunki tych regulacji.
Po pierwsze chodzi o regulacje w zakresie niedozwolonych postanowień umownych (tzw. klauzul abuzywnych).
Po drugie chodzi o regulacje w zakresie niedozwolonych postanowień wzorca umowy.
To rozróżnienie ma ważkie znaczenie w ocenie drogi procesowej (sądu) jaki jest powołany (właściwy) dla rozstrzygania sporów w tym zakresie.
Ocena postanowień wzorca umowy z punktu widzenia zgodności z prawem została powierzona Sądowi Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie, zaś ocena, czy postanowienie umowne może być uznane za niedozwolone (klauzula abuzywna), podlega rozpoznaniu na podstawie ogólnych przepisów o właściwości rzeczowej i miejscowej zawartych w kodeksie postępowania cywilnego.
Szukajmy zatem w umowach, klauzul w tym znaczeniu niedopuszczalnych, bo takie działanie jest wprost skierowane na unikanie pułapek w umowach.